Akt rozumny konieczny zachodzi wówczas, kiedy wola zostaje zdeterminowana do działania specyficzną naturą określonego dobra, którym jest dobro nieskończone, czyli Absolut. Idzie o to, że bezpośrednie (nie zaś tylko analogiczne) poznanie Absolutu przez człowieka z konieczności wyzwala w nim nieodwracalny akt duchowego doń „przylgnięcia", czyli miłości. Struktura woli człowieka jako władzy od samych podstaw nastawionej na dążenie do dobra sprawia, że nie może ona nie chcieć poznanego dobra nieskończonego (a więc będącego dobrem i tylko dobrem) i zwrócić się ku innemu dobru. Podane określenie pozwala wysunąć pewne wnioski.

Z treści pojęcia aktu rozumnego koniecznego wynika, że w warunkach aktualnie danej egzystencji człowiek tego rodzaju aktów w ogóle nie wykonuje, ponieważ dobro nieskończone nie jest dostępne jego bezpośredniemu poznaniu. Sensowność tego pojęcia rysuje się wyraźnie dopiero na tle transcendentalnej perspektywy ludzkiej egzystencji. Wobec tego nasuwa się pytanie, po co to pojęcie zostało wprowadzone w tok obecnych rozważań.

Późniejsze rozważania w końcowym wyniku winny nas doprowadzić do przekonania, że takie dobro rzeczywiście istnieje i stanowi ostateczny cel ludzkiego działania. W tym założeniu akt rozumny konieczny zajmuje bardzo istotne miejsce w strukturze porządku moralnego. Nie jest on ani pozbawienie człowieka wolności, ani tym bardziej gwałtem zadanym tejże wolności. Wręcz przeciwnie okazuje się on naturalnym kresem dynamiki ludzkiego wolnego działania, w którym to działanie znajduje swój pełny sens i uwieńczenie. Wyraża stan ostateczny, ku któremu człowiek zdąża po różnych stopniach przygodnej egzystencji i trwałej realizacji samego siebie. Jeżeli więc szkicowana przez nas teoria aktu ludzkiego ma być adekwatnym ujęciem ludzkiego dążenia, musi uwzględnić również tę jego stronę.

Akt rozumny wolny, lub krócej: akt wolny, zwać się będzie także „aktem dobrowolnym", „świadomym". Przez akty wolne rozumie się takie akty, w których wola nie krępowana przez przeszkody zewnętrzne, ani nie poddana przymusowi działania dokonuje wyboru określonego dobra spomiędzy kilku poznanych możliwości działania.

Wśród tych możliwości należy wymienić możność działania lub niedziałania, możność wyboru między dobrami krańcowo przeciwnymi np. miłość i nienawiść, oraz możność wyboru między dobrami gatunkowo różnymi np. uprawianie sportu lub nauka. Akty wolne nie dokonują się jednak w psychologicznej próżni, ale zakładają spełnienie się szeregu warunków celem ich aktualizacji. Pomijając konieczność poznania dostępnych ewentualności działania, pozostają one pod wpływem różnych motywów oraz uwarunkowań somatycznych, psychicznych i społecznych. Przyjmując, że żaden z tych czynników nie nakłada na wolę konieczności działania, mimo to, o ile przybierają postać powtarzających się układów, stwarzają one zespoły czynników, na które wola reaguje najczęściej w jednakowy sposób.

W konsekwencji akty wolne tworzą pewne jednolite procesy, które wykazują odpowiednią prawidłowość zarówno w indywidualnym, jak też społecznym wymiarze. Akty wolne człowiek spełnia wyłącznie w czasie swej doczesnej egzystencji.

Wobec tego, praktycznie rzecz biorąc etyka normatywna jako nauka ustalająca reguły ludzkiego postępowania musi się skupić na analizie tych właśnie aktów. Ostateczne wyniki tych analiz pozwalają na pogłębienie pojęcia aktów wolnych, ponieważ pokazują, jak złożona jest ich rzeczywistość, jak rozmaite przybierają one formy i w jak różnych występują kontekstach. Pociąga to za sobą konieczność wprowadzenia niezbędnych rozróżnień i uściśleń. W podręcznikach etyki tomistycznej przedstawia się je jako „podziały aktów wolnych".